20 Yanvar hadisələri xalqımızın yaddaşında qəhrəmanlıq salnaməsi kimi qalıb. 20 Yanvar tarixə ən yeni tariximizin başlanğıcı, müstəqilliyimizin təməlinin atıldığı gün kimi düşüb.

Lakin Azərbaycan xalqı o şərəfli tarixi qanla yazdı. Yaralarımız, sarsıntılarımız  da oldu.

Milli Azadlıq Hərəkatını qanla boğmaq istəyən Moskva başqa şəhərlərdə də qanlı qırğınlar həyata keçirdi. Lakin Bakı qırğınının miqyası daha böyük oldu. 

O günlərdə təxribatlardan qaçmaq, qırğının miqyasını kiçiltmək olardımı? 

Suallarımızı 20 Yanvar hadisələrinin canlı şahidi, imperiyanı silkələyən tətil hərəkatının liderlərindən biri  Zeynalabidin Məmmədov cavablandırır.

- Zeynalabdin bəy, bəzən 20 Yanvar faciəsi ilə bağlı ziddiyyətli fikirlər səslənir. Deyirlər ki, bu faciənin qarşısını almaq olardı, amma düzgün qərarlar qəbul olunmadı. Bu fikirlə razısınızmı? 

- Əslində, bu haqda heç düşünməmişəm. Faciənin qarşısını ancaq hakimiyyət ala bilərdi. Burada müxalifətlik bir şey yox idi. Çünki həmin dövrdə Azərbaycan Xalq Cəbhəsi hakimiyyətə heç rəsmi müxalifət də deyildi. O vaxt hələ çoxpartiyalı sistem yox idi. Xalq hərəkatının rəhbərliyində bəzi adamlar var idi ki, onlar qərarsız  idi. Kiminsə arxasınca sürünürdülər, özləri qərar qəbul etmirdilər. 

- O dövrdə ictimai-siyasi vəziyyət necə idi?

- Bu gün Azərbaycanda çoxpartiyalı sistem qurulub, çoxlu mətbuat orqanları var. O vaxt isə ancaq Sovet rejiminin nəzarətində olan media fəaliyyət göstərirdi. İnformasiya blokadasında idik. Çox  çətin dövr idi... 20 Yanvar hadisələrində mən həbs olunmuşam. Buradan Krasnodara, oradan Ulyanovsk həbsxanasına aparılmışam. Sonra məni Moskva, gətirib bir neçə gün saxladılar, oradan sərnişin təyyarəsi ilə polis nəzarətində Azərbaycana gətirdilər. Azərbaycanda da 10 ay həbsdə qaldım.

- O dövrdə bütün ölkədə məşhur olan böyük  tətil hərəkatının əsas təşkilatçılarından biri olmusuz. Deyirlər ki, bu kimi addımlar radikal olub. Sizi radikal addımları atmağa nə vadar edirdi?

- Bu tətillərin təşkilatçısı mən olmamışam. Təşkil edənlər var idi. Məsələn, Culfada Ramiz Tağıyev və digər bölgələrdə başqa adamlar bu tətilləri təşkil edirdi. Mən də o zaman dəmir yol tətillərinə rəhbərlik edirdim. Əslində, prosesdə radikallıq yox idi. Sadəcə olaraq, AXC tətillə bağlı qərarları müzakirə edəndə məni də İdarə Heyətinin iclaslarına çağırırdılar. Mən də fikrimi bildirirdim. 1989-cu ilin noyabr tətillərində aparıcı adamlardan biri mənə dedi ki, parçalanmanı sən yaratdın. Amma əslində, elə deyildi. Həmin gün İdarə Heyətinin iclasında mən olmamışdım. Etibar Məmmədovun digər üzvlərlə fikir ayrılığı olmuşdu və iclası tərk etmişdi. Həmin gün mən toyda idim və olanlardan xəbərim olmayıb. Səhəri gün mitinq var idi, meydana gəldim. Çıxış edəndə gördüm ki, nəsə pıçapıç var. Dedilər, tətili sabaha yox, bir həftədən sonraya elan elə. Mən də eləmədim. Meydana müraciət edəndə dedim ki, siz necə məsləhət bilsəniz, elə də olacaq. Amma günü demədim. Mitinqin axırında isə Etibar Məmmədov meydana gəldi və çıxış etdi. Sonra mən tətili səhəri günə elan etdim. Bunun da səbəbi var idi.

- Səbəblər nə idi? Bunun arxasında kimsə dururdu?

- Yox, bu kimləsə bağlı məsələ deyildi. Radikallıq da deyildi. O vaxt Dəmir Yol İdarəsində belə bir sistem var idi. Azərbaycana Gürcüstana, Rusiyaya, Avropaya gedən və oradan gələn yüklər var. Məsələ bu idi ki, həm də Ermənistanın yük vaqonları gəlib Azərbaycandan keçib gedirdi. Ona görə də onlar bizim vaqonlarımızı kənarda saxlayırdılar. Xarici ölkələrin vaqonlarını göndərirdilər. 

Biz vaqon almayanda isə Azərbaycanda ərzaq qıtlığı yarana, müəssisələrdə dayanıqlıq pozula bilərdi. Bu da Azərbaycanda böyük narazılığa səbəb olardı. Hər dəfə İdarə Heyətinin iclaslarında bunları deyirdim, izah edirdim. Tətili səhərə elan edəndə bütün gecə öz hazırlıqlarımı görürdüm. Demək olar ki, səhərə qədər ancaq tətili təşkil etməklə məşğul olurduq ki, bizi qabaqlaya bilməsinlər...Səbəblər bu idi, bu da radikallıq deyildi. Mən, ümumiyyətlə, kommunist olmuşam. Burada gizli bir şey yoxdur. SSRİ-də boks üzrə idman ustası idim.  Böyük fikirlərim, ideyalarım var idi. Biz bu işlərə, milli hərəkata erməni məsələsi ortaya çıxandan sonra qoşulmuşduq. Çünki bizim böyüklərimiz bizə danışmışdılar ki, erməni məsələsi nədir. 

- Qeyd olunur ki, prosesə liberallar rəhbərlik etsəydi, 20 Yanvar hadisəsi baş verməyəcəkdi. Radikal qərarlar verildi deyə, faciə baş verdi və miqyası belə böyük oldu... Məsələn, xüsusi olaraq vurğulanır ki, Etibar Məmmədovun qərarları radikal idi.

- Liberallar yaxşı ziyalılardır. Onların xatiri mənim üçün əzizdir. Amma qərarsız adamlar idi. Kimsə onların yerinə qərar qəbul etməli idi. Onu da Etibar Məmmədov edirdi. Tək Etibar Məmmədov da deyildi, Milli Müdafiə Şurası var idi, o da AXC-nin bir qolu idi. İndi fərqli şeylər deyilə bilər, amma həmin Şuraya da Əbülfəz Elçibəy rəhbərlik edirdi. Qərar olmadan isə prosesi aparmaq olmaz. Ona görə də kimsə qərar verməli idi. Mənim heç kimisə önə çəkmək və ya başqa fikrim yoxdur. Heç vaxt cəbhəçi olmamışam, amma ömrüm boyu qazandıqlarımı da adımı cəbhəçi qoyub əlimdən alıblar. 

- Yazıçı Əkrəm Əylislinin "Daş yuxular” əsərində qeyd olunur ki,  ermənilər Bakıda küçələrdə açıq şəkildə zorakılığa məruz qalırdılar. Bu cür hadisələr olubmu?

- Yox, o cür hadisələr olmayıb. Əkrəm Əylisli özü də danışdı. O, sadəcə olaraq, fantaziya uydurub. O dövrdə Bakı şəhərində elə hadisələrin qarşısını biz alırdıq. Təbii ki, elə hadisələr ola bilərdi. Çünki ermənilərin özləri o hadisələri törətmişdilər. Burada da istəyirdilər o hadisələri təkrarlasınlar. Qərbi Azərbaycan problemi necə yarandı? Ermənilər azərbaycanlılara imza atdırmaq istəyirdilər ki, Dağlıq Qarabağ Ermənistana verilsin. Onlar qol çəkmədiyinə başladılar azərbaycanlıları Qərbi Azərbaycandan qovmağa. Qərbi Azərbaycandan Bakıya köç başladı. Bakıdan 500 min erməni çıxıb. Amma Qərbi Azərbaycandan Bakıya 200 min azərbaycanlı gəlib. Özü də onların əksəriyyəti öz evinə gəliblər. Bəs ermənilərin evləri kimlərə qaldı? Yenə də məmurlara. Bu gün köhnə məmurlar, kommunistlər milyonları necə əldə ediblər? Hamısı ermənilərin boşaltdıqları evləri, sexləri ələ keçirərək milyoner olub. 

- Belə bir iddia da var ki, 20 Yanvar faciəsində daha çox insan dünyasını dəyişib, amma meyitləri gizlətmək üçün dənizə atıblar. Bu iddia nə qədər doğrudur?

- Mən bu cür deyilənlərə inanmıram. Çünki mənimlə Lənkərandan olan xeyli adamlar da həbs olunmuşdu. O vaxt Dövlət Teleradio Komitəsinin enerji blokunu  partlatmaqda ittiham olunan Azər Zamanlı, Rafiq Savalan, Vasif Babayev də mənimlə birgə həbs olunmuşdu. Orada onlarla söhbət elədim. Lənkəranlı olan 2 nəfəri boğmuşdular. Qalanları da pis vəziyyətdə idi. Bizə də çox zülmlər vermişdilər. O zamanlara qayıtmaq istəmirəm. 

Bizi aparan ruslar hərbi təyyardə bizi söyürdülər, təyyarədən atmaqla təhdid edirdilər. Bu deyilənlər ola da bilər, amma olsa, yəqin ki, bilinərdi. Amma mən görməmişəm.

- Bir ara belə bir xəbərlər yayılırdı ki, rus qoşunlarını Bakıda atəş açmağa təhrik ediblər.

- Rus qoşununa Bakıda, ümumiyyətlə, atəş açılmayıb. Bakıda ov silahlarını belə yığmışdılar. Azərbaycan xalqı rus qoşunları ilə vuruşmayıb, onların qarşısına əliyalın çıxıb. Azərbaycan xalqı rus orudusuna öz ordusu kimi baxırdı. Belə bir ideologiya var idi. Biz rus ordusunda xidmət etmişik. Belə bir düşüncə var idi ki, Sovet ordusu bizə güllə atmaz. 1988-ci ildə rus tankları gəldi meydanı mühasirəyə aldı. 

Bütün xalq tankların lüləsinə qərənfil taxırdı. Yəni rus ordusunun Azərbaycan xalqını bu cür qıracağına inanmırdıq. Birmənalı olaraq deyirəm, Azərbaycanda rus ordusuna güllə atılmayıb. Kimsə ola bilər nəsə uydursun, desin, amma olmayıb belə şeylər. Bir nəfər rus əsgəri belə, Bakıda ölməyib.

- Necə düşünürsüz, 20 Yanvar faciəsinə ədalətli qiymət verilibmi?

- Yox, Azərbaycanda baş verən hadisələrə tək indi deyil, 100 ildir ki, ədalətli qiymət verilmir, verilə də bilməz. Çünki biz bir az işləri qaldırırıq, sonra bilərəkdən həmin şeyləri kənara atırlar, unudulur. İstər 1920-ci ildə Sovet ordusunun Azərbaycanı işğal etməsi, istər Xocalı soyqırımı, istər 20 Yanvar faciəsi və digər hadisələrə ciddi münasibət sərgilənmir. Ona görə də Azərbaycanın bununla bağlı xüsusi konsepsiyası olmalıdır. Olan isə işlək deyil.  Milli Məclisdə bu məsələ heç bir dəfə qaldırılmır. Hadisələrə ildönümü ilə bağlı bir münasibət bildirilib. Amma ermənilər özləri soyqırım edib, amma soyqırıma uğradıqları haqqında yalan məlumatlar yayır və bunu dünyaya tanıtmaq istəyirlər. 

- 20 Yanvar həm faciə kimi təqdim olunur, həm də bir qəhrəmanlıq salnaməsidir. Bu hadisədən  Azərbaycan nə itirdi və nə qazandı?

- Böyük öndər, Xalq Cümhuriyyətinin qurucusu Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə deyirlər ki, 23 aylıq hakimiyyətin sizə nə qazandırdı? Deyir ki,  az da olsa, çox şey qazandıra bilmədik, ancaq millətə istiqlal dadızdırdıq. İnanın ki,  Azərbaycan Xalq  Cümhuriyyəti yaranmasaydı,  90-cı illərdə milli azadlıq hərəkatı da o cür alovlanmazdı. 20 Yanvar da bir şərəf məsələsidir. Hər bir xalqın qəhrəmanlıq, fəxr etdiyi işi olmalıdır. Düşünürəm ki, 20 Yanvar Azərbaycan üçün budur. O mübariz insanlar  boşuna şəhid olmayıblar. Onlar Azərbaycanın müstəqilliyini qazanıblar. Əslində, bu bir zəfər günüdür. O mübarizlər, fədakar insanlar  bütövlükdə SSRİ xalqlarının müstəqilliyi üçün ciddi addım atıblar. SSRİ-nin dağılmasını Mərkəzi Komitənin böyük vəzifəli şəxsləri 20 Yanvar və Dağlıq Qarabağ hadisələrində görüblər. Bunu mən demirəm. Mixail Qorbaçov daxil, Sovet rəhbərliyində təmsil olunan şəxslərin yazılarında qeyd olunur ki,  SSRİ-ni dağıdan 20 Yanvar hadisələri oldu. Moskvanın yanlış qərarları məsələni gətirib bu yerı çıxardı. Yəni ruslar ermənilərin tərəfini saxlayırdılar deyə, bu hadisələr baş verdi. 20 Yanvarda şəhidlərinin xatirəsinin qarşısında baş əyir,  həm də onlarla fəxr edirik. Çünki onlar Azərbaycanın istiqlalı uğrunda şəhid olublar. 20 Yanvar şərəf tariximizdir. Onu da bilmək lazımdır ki, hər ölkənin də fəxr edəcəyi Şəhidlər xiyabanı yoxdur. Amma Azərbaycanın var.

Vilayət Muxtar